‘‘พฺรหฺมจริยํ เอสิสฺสามิ คเวสิสฺสามี’’ติ เอวํ ปวตฺตชฺฌาสยสงฺขาตา พฺรหฺมจริเยสนาปิ อรหตฺตมคฺเคเนว ปฏิปฺปสฺสทฺธิํ วูปสมํ คจฺฉติฯ ทิฏฺฐิพฺรหฺมจริเยสนา ปน โสตาปตฺติมคฺเคเนว ปฏิปฺปสมฺภตีติ เวทิตพฺพาฯ เอวํ โข, ภิกฺขเวติ เอวํ จตุตฺถชฺฌาเนน ปสฺสทฺธกายสงฺขาโร วูปสนฺตอสฺสาสปสฺสาโส นาม โหติฯ อสฺมิมาโนติ อสฺมีติ อุปฺปชฺชนโก นววิธมาโนฯ

คาถาสุ กาเมสนา ภเวสนาติ เอตา ทฺเว เอสนา, พฺรหฺมจริเยสนา สหาติ ตาหิเยว สห พฺรหฺมจริเยสนาติ ติสฺโสปิ เอตาฯ อิธ ฐตฺวา เอสนา ปฏินิสฺสฏฺฐาติ อิมินา ปเทน สทฺธิํ โยชนา กาตพฺพาฯ อิติ สจฺจปรามาโส, ทิฏฺฐิฏฺฐานา สมุสฺสยาติ ‘‘อิติ สจฺจํ อิติ สจฺจ’’นฺติ คหณปรามาโส จ ทิฏฺฐิสงฺขาตาเยว ทิฏฺฐิฏฺฐานา จ เย สมุสฺสิตตฺตา อุคฺคนฺตฺวา ฐิตตฺตา สมุสฺสยาติ วุจฺจนฺติ, เต สพฺเพปิฯ อิธ ฐตฺวา ทิฏฺฐิฏฺฐานา สมูหตาติ อิมินา ปเทน สทฺธิํ โยชนา กาตพฺพาฯ กสฺส ปน เอตา เอสนา ปฏินิสฺสฏฺฐา, เอเต จ ทิฏฺฐิฏฺฐานา สมูหตาติ? สพฺพราควิรตฺตสฺส ตณฺหากฺขยวิมุตฺติโนฯ โย หิ สพฺพราเคหิปิ วิรตฺโต, ตณฺหากฺขเย จ นิพฺพาเน ปวตฺตาย อรหตฺตผลวิมุตฺติยา สมนฺนาคโต, เอตสฺส เอสนา ปฏินิสฺสฏฺฐา, ทิฏฺฐิฏฺฐานา จ สมูหตา ฯ ส เว สนฺโตติ โส เอวรูโป กิเลสสนฺตตาย สนฺโตฯ ปสฺสทฺโธติ ทฺวีหิ กายจิตฺตปสฺสทฺธีหิ ปสฺสทฺโธฯ อปราชิโตติ สพฺพกิเลเส ชินิตฺวา ฐิตตฺตา เกนจิ อปราชิโตฯ มานาภิสมยาติ มานสฺส ปหานาภิสมเยนฯ พุทฺโธติ จตฺตาริ สจฺจานิ พุชฺฌิตฺวา ฐิโตฯ อิติ อิมสฺมิํ สุตฺเตปิ คาถาสุปิ ขีณาสโวว กถิโตติฯ

9. อุชฺชยสุตฺตวณฺณนา

[39] นวเม สงฺฆาตํ อาปชฺชนฺตีติ วธํ มรณํ อาปชฺชนฺติฯ นิจฺจทานนฺติ สลากภตฺตํฯ อนุกุลยญฺญนฺติ อมฺหากํ ปิตูหิ ปิตามเหหิ ทินฺนตฺตา เอวํ กุลานุกุลวเสน ยชิตพฺพํ, ทาตพฺพนฺติ อตฺโถฯ อสฺสเมธนฺติอาทีสุ อสฺสเมตฺถ เมธนฺตีติ อสฺสเมโธ, ทฺวีหิ ปริยญฺเญหิ ยชิตพฺพสฺส เอกวีสติยูปสฺส ฐเปตฺวา ภูมิญฺจ ปุริเส จ อวเสสสพฺพวิภวทกฺขิณสฺส ยญฺญสฺเสตํ อธิวจนํฯ ปุริสเมตฺถ เมธนฺตีติ ปุริสเมโธ, จตูหิ ปริยญฺเญหิ ยชิตพฺพสฺส สทฺธิํ ภูมิยา อสฺสเมเธ วุตฺตวิภวทกฺขิณสฺส ยญฺญสฺเสตํ อธิวจนํฯ สมฺมเมตฺถ ปาสนฺตีติ สมฺมาปาโส, ทิวเส ทิวเส สมฺมํ ขิปิตฺวา ตสฺส ปติโตกาเส เวทิํ กตฺวา สํหาริเมหิ ยูปาทีหิ สรสฺสตินทิยา นิมุคฺโคกาสโต ปภุติ ปฏิโลมํ คจฺฉนฺเตน ยชิตพฺพสฺส สพฺพยาคสฺเสตํ อธิวจนํฯ วาชเมตฺถ ปิวนฺตีติ วาชเปยฺยํ, เอเกน ปริยญฺเญน สตฺตรสหิ ปสูหิ ยชิตพฺพสฺส เพลุวยูปสฺส สตฺตรสกทกฺขิณสฺส ยญฺญสฺเสตํ อธิวจนํฯ นตฺถิ เอตฺถ อคฺคฬาติ นิรคฺคโฬฯ นวหิ ปริยญฺเญหิ ยชิตพฺพสฺส สทฺธิํ ภูมิยา ปุริเสหิ จ อสฺสเมเธ วุตฺตวิภวทกฺขิณสฺส สพฺพเมธปริยายนามสฺส อสฺสเมธวิกปฺปสฺเสตํ อธิวจนํฯ มหารมฺภาติ มหากิจฺจา มหากรณียาฯ อปิจ ปาณาติปาตสมารมฺภสฺส มหนฺตตายปิ มหารมฺภาเยวฯ น เต โหนฺติ มหปฺผลาติ เอตฺถ นิรวเสสตฺเถ สาวเสสรูปนํ กตํฯ ตสฺมา อิฏฺฐผเลน นิปฺผลาว โหนฺตีติ อตฺโถฯ อิทญฺจ ปาณาติปาตสมารมฺภเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ ยํ ปน ตตฺถ อนฺตรนฺตรา ทานํ ทิยฺยติ, ตํ อิมินา สมารมฺเภน อุปหตตฺตา มหปฺผลํ น โหติ, มนฺทผลํ โหตีติ อตฺโถฯ หญฺญเรติ หญฺญนฺติฯ ยชนฺติ อนุกุลํ สทาติ เย อญฺเญ อนุกุลํ ยชนฺติ, ปุพฺพปุริเสหิ ยิฏฺฐตฺตา ปจฺฉิมปุริสาปิ ยชนฺตีติ อตฺโถฯ เสยฺโย โหตีติ วิเสโสว โหติฯ น ปาปิโยติ ปาปํ กิญฺจิ น โหติฯ

10. อุทายิสุตฺตวณฺณนา

[40] ทสเม อภิสงฺขตนฺติ ราสิกตํฯ นิรารมฺภนฺติ ปาณสมารมฺภรหิตํฯ ยญฺญนฺติ เทยฺยธมฺมํฯ ตญฺหิ ยชิตพฺพตฺตา ยญฺญนฺติ วุจฺจติฯ กาเลนาติ ยุตฺตปฺปตฺตกาเลนฯ อุปสํยนฺตีติ อุปคจฺฉนฺติฯ กุลํ คตินฺติ วฏฺฏกุลญฺเจว วฏฺฏคติญฺจ อติกฺกนฺตาฯ ยญฺญสฺส โกวิทาติ จตุภูมกยญฺเญ กุสลาฯ ยญฺเญติ ปกติทาเนฯ สทฺเธติ มตกทาเนฯ หพฺยํ กตฺวาติ หุนิตพฺพํ เทยฺยธมฺมํ อุปกปฺเปตฺวาฯ สุเขตฺเต พฺรหฺมจาริสูติ พฺรหฺมจาริสงฺขาเต สุเขตฺตมฺหีติ อตฺโถฯ สุปฺปตฺตนฺติ สุฏฺฐุ ปตฺตํฯ ทกฺขิเณยฺเยสุ ยํ กตนฺติ ยํ ทกฺขิณาย อนุจฺฉวิเกสุ อุปกปฺปิตํ, ตํ สุหุตํ สุยิฏฺฐํ สุปฺปตฺตนฺติ อตฺโถฯ สทฺโธติ พุทฺธธมฺมสงฺฆคุณานํ สทฺทหนตาย สทฺโธฯ มุตฺเตน เจตสาติ วิสฺสฏฺเฐน จิตฺเตนฯ อิมินาสฺส มุตฺตจาคํ ทีเปตีติฯ

จกฺกวคฺโค จตุตฺโถฯ

5. โรหิตสฺสวคฺโค

1. สมาธิภาวนาสุตฺตวณฺณนา

[41] ปญฺจมสฺส ปฐเม ญาณทสฺสนปฺปฏิลาภายาติ ทิพฺพจกฺขุญาณทสฺสนสฺส ปฏิลาภายฯ ทิวาสญฺญํ อธิฏฺฐาตีติ ทิวาติ เอวํ สญฺญํ อธิฏฺฐาติฯ ยถา ทิวา ตถา รตฺตินฺติ ยถา ทิวา อาโลกสญฺญา มนสิ กตา, ตเถว ตํ รตฺติมฺปิ มนสิ กโรติฯ ทุติยปเทปิ เอเสว นโยฯ สปฺปภาสนฺติ ทิพฺพจกฺขุญาโณภาเสน สโหภาสํฯ กิญฺจาปิ อาโลกสทิสํ กตํ, อตฺโถ ปเนตฺถ น เอวํ สลฺลกฺเขตพฺโพฯ ทิพฺพจกฺขุญาณาโลโก หิ อิธาธิปฺเปโตฯ

วิทิตาติ ปากฏา หุตฺวาฯ กถํ ปน เวทนา วิทิตา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺตีติ? อิธ ภิกฺขุ วตฺถุํ ปริคฺคณฺหาติ, อารมฺมณํ ปริคฺคณฺหาติฯ ตสฺส ปริคฺคหิตวตฺถารมฺมณตาย ตา เวทนา ‘‘เอวํ อุปฺปชฺชิตฺวา เอวํ ฐตฺวา เอวํ นิรุชฺฌนฺตี’’ติ วิทิตา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา ติฏฺฐนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ นามฯ สญฺญาวิตกฺเกสุปิ เอเสว นโยฯ

อุทยพฺพยานุปสฺสีติ อุทยญฺจ วยญฺจ ปสฺสนฺโตฯ อิติ รูปนฺติ เอวํ รูปํ เอตฺตกํ รูปํ น อิโต ปรํ รูปํ อตฺถีติฯ อิติ รูปสฺส สมุทโยติ เอวํ รูปสฺส อุปฺปาโทฯ อตฺถงฺคโมติ ปน เภโท อธิปฺเปโตฯ เวทนาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อิทญฺจ ปน เมตํ, ภิกฺขเว, สนฺธาย ภาสิตนฺติ, ภิกฺขเว, ยํ มยา เอตํ ปุณฺณกปญฺเห ‘‘สงฺขาย โลกสฺมิ’’นฺติอาทิ ภาสิตํ, ตํ อิทํ ผลสมาปตฺติํ สนฺธาย ภาสิตนฺติ อตฺโถฯ

ตตฺถ สงฺขายาติ ญาเณน ชานิตฺวาฯ โลกสฺมินฺติ สตฺตโลเกฯ ปโรปรานีติ อุจฺจาวจานิ อุตฺตมาธมานิฯ อิญฺชิตนฺติ จลิตํฯ

นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเกติ โลกสฺมิํ กตฺถจิ เอกกฺขนฺเธปิ เอกายตเนปิ เอกธาตุยาปิ เอการมฺมเณปิ นตฺถิฯ สนฺโตติ ปจฺจนีกกิเลสวูปสเมน สนฺโตฯ วิธูโมติ โกธธูเมน วิคตธูโมฯ เอวเมตฺถ สุตฺตนฺเต มคฺเคกคฺคตมฺปิ กเถตฺวา คาถาย ผลสมาปตฺติเยว กถิตาติฯ

2. ปญฺหพฺยากรณสุตฺตวณฺณนา

[42] ทุติเย โย จ เตสํ ตตฺถ ตตฺถ, ชานาติ อนุธมฺมตนฺติ โย เอเตสํ ปญฺหานํ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเน พฺยากรณํ ชานาติฯ จตุปญฺหสฺส กุสโล, อาหุ ภิกฺขุํ ตถาวิธนฺติ ตถาวิธํ ภิกฺขุํ เตสุ จตูสุ ปญฺเหสุ กุสโลติ เอวํ วทนฺติฯ ทุราสโท ทุปฺปสโหติ ปเรหิ ฆฏฺเฏตุํ วา อภิภวิตุํ วา น สกฺกาฯ คมฺภีโรติ สตฺตสีทนฺตรมหาสมุทฺโท วิย คมฺภีโรฯ ทุปฺปธํสิโยติ ทุมฺโมจาปโย, คหิตคฺคหณํ วิสฺสชฺชาเปตุํ น สกฺกาติ อตฺโถฯ อตฺเถ อนตฺเถ จาติ วฑฺฒิยญฺจ อวฑฺฒิยญฺจฯ อตฺถาภิสมยาติ อตฺถสมาคเมนฯ ธีโร ปณฺฑิโตติ ปวุจฺจตีติ ธิติสมฺปนฺโน ปุคฺคโล ‘‘ปณฺฑิโต อย’’นฺติ เอวํ ปวุจฺจติฯ

3-4. โกธครุสุตฺตทฺวยวณฺณนา

[43-44] ตติเย โกธครุ น สทฺธมฺมครูติ โกธํ คารเวน ครุํ กตฺวา คณฺหาติ, น สทฺธมฺมํ, สทฺธมฺมํ ปน อคารเวน ลามกํ กตฺวา คณฺหาติฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ

วิรูหนฺตีติ วฑฺฒนฺติ, สญฺชาตมูลาย วา สทฺธาย ปติฏฺฐหนฺติ อจลา ภวนฺติฯ จตุตฺเถ โกธครุตาติ โกธมฺหิ สคารวตาฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ